Το κέντρο της παγκόσμιας λογοτεχνίας αλλά και της απόλυτης ελευθερίας τουλάχιστον έως τη δεκαετία του 1960
Η πλατεία Κλισί και το καφέ «Wepler» (αριστερά), όπου σύχναζε ο Χένρι Μίλερ
«Η Αμερική είναι η πατρίδα μου και το Παρίσι η πόλη μου» έλεγε στον
Μεσοπόλεμο η Γερτρούδη Στάιν συμπληρώνοντας με αυτοβιογραφικό τρόπο
εκείνο που είχε πει στα τέλη του 19ου αιώνα ο Νίτσε: «Ο καλλιτέχνης δεν
έχει άλλο σπίτι στην Ευρώπη εκτός από το Παρίσι». Το Παρίσι βέβαια, η
«κινούμενη γιορτή» όπως το αποκαλεί ο Χεμινγκγουέι στο ομότιτλο έργο του
που κυκλοφόρησε μετά τον θάνατό του, ήταν η πόλη πολλών συγγραφέων από
όλα τα μήκη και τα πλάτη της γης. «Πρωτεύουσα του 19ου αιώνα» το είχε χαρακτηρίσει ο Βάλτερ Μπένγιαμιν, για να προεκτείνει την παρατήρησή του και στον 20ό αιώνα ο Χουάν Γκοϊτισόλο.
Λογοτεχνική πρωτεύουσα του 20ού αιώνα λοιπόν, η παγκόσμια πόλη της
δημιουργίας σε περιβάλλον απόλυτης ελευθερίας: εκφραστικής και ερωτικής,
όχι μόνο για τη Γαλλία αλλά και για την παγκόσμια λογοτεχνία,
τουλάχιστον ως τα τέλη της δεκαετίας του ’60, όταν και τότε η εξεγερμένη
νεολαία ανακάλυπτε και φώναζε συνθήματα των υπερρεαλιστών, όπως το
πασίγνωστο «η φαντασία στην εξουσία». Και ίσως τίποτε γοητευτικότερο δεν
έχει γραφτεί για τον θρύλο της Πόλης του Φωτός από τον αφορισμό του Οσκαρ Γουάιλντ: «Οταν πεθαίνουν οι καλοί Αμερικανοί πηγαίνουν στο Παρίσι».
Γιατί όμως οι συγγραφείς από όλον τον κόσμο συνέρεαν εκεί; Πριν από
όλα επειδή ήταν το αδιαμφισβήτητο κέντρο της παγκόσμιας κουλτούρας.
Επειτα γιατί η ζωή ήταν τότε ακόμη φθηνή. Επιπλέον, γιατί ενώ στον Νέο
Κόσμο οι πάντες ήθελαν να γίνουν εκατομμυριούχοι, στο Παρίσι το να
αναδειχθεί κανείς ως συγγραφέας ή καλλιτέχνης ήταν πολύ πιο σημαντικό
και αναγόταν σε μια παλιά παράδοση η οποία συνοψίζεται στην απάντηση του
Μπαλζάκ όταν τον ρώτησαν κάποτε γιατί γράφει. «Για τη δόξα και το χρήμα» απάντησε ο συγγραφέας της «Ανθρώπινης κωμωδίας», που φιλοδόξησε να πετύχει με την πένα ό,τι δεν κατάφερε ο Ναπολέων με το ξίφος.
Η χρυσή μάσκα, η κοιτίδα της γλώσσας
Οι Γάλλοι είναι λαός αναγνωστών και τρέφουν μεγάλο σεβασμό για τους
συγγραφείς και τους καλλιτέχνες. Ηταν επόμενο λοιπόν η πρωτεύουσά τους,
το «υπέροχο σπήλαιο» όπως τη χαρακτήριζε ο Καμύ, να
μαγνητίζει τους συγγραφείς από όλες τις χώρες που ήθελαν να ζήσουν από
πρώτο χέρι τον μύθο της ελπίζοντας ότι το βίωμα αυτό θα τους ενέπνεε να
γράψουν τα «μεγάλα» έργα. Το Παρίσι όμως ήταν το πρόσωπο της Γαλλίας και
η χρυσή της μάσκα, η κοιτίδα της γλώσσας και των παραδόσεών της και
ταυτοχρόνως μια πόλη ανεκτική, όπου οι συγγραφείς μπορούσαν να αναπνέουν
και να ζουν χωρίς κοινωνικούς περιορισμούς και ηθικές προκαταλήψεις και
όπου η όσμωση των ιδεών αποτελούσε προϋπόθεση ζωής και δημιουργίας.
Αξίζει να θυμίσουμε ότι οι Παριζιάνοι ήταν εκείνοι που διέδωσαν την
τζαζ και την καθιέρωσαν ως σημαντικό μουσικό είδος. Γάλλοι υπήρξαν οι
συγγραφείς που έστρεψαν πρώτοι το διεθνές ενδιαφέρον στη νέγρικη
κουλτούρα μεταπολεμικά, με πρωτοστατούντα τον Σαρτρ ο οποίος
δημοσίευσε το 1948 το ιστορικό πλέον δοκίμιό του «Μαύρος Ορφέας», ενώ
πιο μπροστά οι εικαστικοί δημιουργοί της πόλης ανακάλυπταν και
αναδείκνυαν τις αφρικανικές μάσκες σε σπουδαία έργα τέχνης. Και ο ίδιος
μαζί με την Μποβουάρ έθεσε υπό την προστασία του τον γενάρχη της αφροαμερικανικής λογοτεχνίας Ρίτσαρντ Ράιτ όταν ο τελευταίος εγκατέλειψε τις ΗΠΑ και κατέφυγε στο Παρίσι την περίοδο του μακαρθισμού.
Ενας άλλος κορυφαίος συγγραφέας, ο Αντρέ Μαλρό, άρχισε να
προβάλλει και να τονίζει από τη δεκαετία του ’20 ακόμη τον πολιτισμό και
τις κοινωνίες της Ασίας προβλέποντας το τέλος της αποικιοκρατίας στα
μυθιστορήματά του «Οι κατακτητές» και «Ανθρώπινη μοίρα». Ο Μαλρό υπήρξε ο
πρώτος δυτικός συγγραφέας που πήρε στα σοβαρά τον Τρίτο Κόσμο. Η
μεταπολεμική εποχή τον επιβεβαίωσε.
Το επίπεδο των εκδόσεων στο Παρίσι παρέμεινε αξιοζήλευτο για όλο
σχεδόν τον 20ό αιώνα. Οι εκδόσεις Gallimard, που πέρυσι συμπληρώθηκαν
100 χρόνια από την ίδρυσή τους, διατηρούν και σήμερα τον σημαντικότερο
κατάλογο στον κόσμο. Από αυτόν προέρχεται το 30% του ετήσιου τζίρου
τους. Οταν ο Ζακ Σιφρίν δημιούργησε την ανεπανάληπτη
Biblioteque de la Pleiade στη δεκαετία του ’30, που σύντομα την αγόρασε ο
Gallimard, δεν υπήρχε κάτι αντίστοιχο στον δυτικό εκδοτικό κόσμο.
Ηταν όνειρο του Εντμουντ Γουίλσον να δημιουργηθεί μια
αντίστοιχη σειρά και στις ΗΠΑ, αλλά έπρεπε να περάσει σχεδόν μισός
αιώνας γι’ αυτό, ως το 1979 που δημιουργήθηκε η Library of America με
χρήματα από το Ιδρυμα Φορντ και το Nation Endownment for the Humanities.
Ενώ για την αντίστοιχη Biblioteca della Pleiade των εκδόσεων Einaudi
στην Ιταλία θα περνούσαν άλλα δεκατρία χρόνια (ως το 1992). Για να
έρθουμε και στα δικά μας, όσοι θυμούνται τα εξώφυλλα των παλαιότερων
εκδόσεων του Κέδρου δεν θα δυσκολευτούν να διαπιστώσουν πως ακολουθούσαν
το πρότυπο των εκδόσεων Gallimard.
Τα λογοτεχνικά και καλλιτεχνικά σαλόνια και τα λογοτεχνικά καφενεία
στο Μονπαρνάς και στο Καρτιέ Λατέν μετέτρεψαν τον δημόσιο χώρο σε πηγή
έμπνευσης και δημιουργίας για τoυς συγγραφείς, οι οποίοι ασκούν ένα
επάγγελμα από τη φύση του μοναχικό. Η ζωή εξακολουθεί και σήμερα να
είναι πιο αργή στο Παρίσι από ό,τι σε άλλες μεγαλουπόλεις και αυτό σου
προσφέρει την αίσθηση ότι ο χρόνος επιμηκύνεται. Ο ρεμβασμός και η
περιπλάνηση, όπως την περιγράφει ανεπανάληπτα ο Μπένγιαμιν στο «Παρίσι,
πρωτεύουσα του 19ου αιώνα» είναι κατ’ εξοχήν γνωρίσματα της γαλλικής
πρωτεύουσας, η οποία εξακολουθεί να ανήκει στις μεγάλες πρωτεύουσες του
κόσμου και του χρόνου.
Σήμερα μοιάζει να έχει χαθεί η αίγλη του περασμένου αιώνα. Δεν
υπάρχουν πλέον οι υπερρεαλιστές και οι υπαρξιστές ούτε διανοούμενοι της
εμβέλειας του Σαρτρ ή (από την άλλη όχθη) του Ρεϊμόν Αρόν. Τα
θρυλικά λογοτεχνικά καφενεία όπως το Café de Flore και το Café Les Deux
Magots κατακλύζονται πλέον από τουρίστες που πληρώνουν έξι ευρώ τον καφέ
για να ζήσουν την αυταπάτη ότι ανέπνευσαν τον αέρα του Ζιντ, του Σαρτρ, της Μποβουάρ, του Μελρό Ποντί, του Μπρετόν, του Αραγκόν
και των υπόλοιπων υπερρεαλιστών που πέρασαν από εδώ. Η νέα λογοτεχνική
σκηνή ωστόσο έχει μεταφερθεί πλέον από το Σεν Ζερμέν και το Μονπαρνάς
στο Ανατολικό Παρίσι, όπου η ζωή είναι πολύ φθηνότερη.
Το σπουδαιότερο λογοτεχνικό σαλόνι
Το 1909, στο 20 της Rue Jacob στην αριστερή όχθη του Σηκουάνα, μια
πάμπλουτη Αμερικανίδα θα δημιουργούσε στο Παρίσι το μακροβιότερο
λογοτεχνικό σαλόνι που υπήρξε ποτέ. Το όνομά της Νάταλι Μπάρνεϊ (1876-1972).
Επί 60 χρόνια από το σαλόνι της περνούσαν οι περισσότεροι από τους
σημαντικότερους πεζογράφους και ποιητές – αλλά και μουσικοί και ζωγράφοι
– που ζούσαν ή περνούσαν από το Παρίσι: ο Ρίλκε και ο Ροντέν, ο Μπαρμπίς και ο Οσκαρ Μίλος, ο Ελιοτ, ο Βαλερί, ο Ζιντ, ο Ανατόλ Φρανς, ο Μαξ Ζακόμπ, ο Κοκτό, ο Σόμερσετ Μομ, ο Ραμπιντρανάθ Ταγκόρ, ο Φορντ Μάντοξ Φορντ, ο Σίνκλερ Λιούις, η Κολέτ, ο Φ. Σκοτ Φιτζέραλντ, ο Γουίλιαμ Κάρλος Γουίλιαμς, η Μαρίνα Τσβετάγεβα και πλήθος άλλοι.
Εδώ συνάντησε ο Εζρα Πάουντ για πρώτη φορά την Ολγα Ρατζ, που αργότερα θα γινόταν και θα παρέμενε ερωμένη του ως τον θάνατό του. Από εδώ πέρασε μετά τον πόλεμο και ο Τρούμαν Καπότε. Και στη δεκαετία του ’30, όταν ήταν μέλος της υπερρεαλιστικής ομάδας, και ο δικός μας ποιητής και κριτικός Νικόλαος Κάλας.
Η Μπάρνεϊ είχε δηλώσει ανοιχτά πως ήταν λεσβία και αυτό μόνο στο
Παρίσι των ελεύθερων ηθών και της ανεκτικότητας μπορούσε να το πει. Η
ίδια μετά τον θάνατό της θεωρήθηκε ένα είδος ηρωίδας για τις ακραίες
φεμινίστριες. Το μεγαλύτερο μέρος του έργου της, που καθαυτό δεν είναι
σημαντικό, το έγραψε στα γαλλικά. Επειδή τότε η Γαλλική Ακαδημία
αποτελούνταν μόνον από άνδρες, η Μπάρνεϊ δημιούργησε τη δική της
Ακαδημία Γυναικών. Η πρώτη γυναίκα που εξελέγη ακαδημαϊκός στη Γαλλία
ήταν η Μαργκερίτ Γιουρσενάρ (το 1980), τακτική επισκέπτρια στο σαλόνι της Μπάρνεϊ.
Οι Αμερικανοί στο Παρίσι
Οταν η Γερτρούδη Στάιν μιλούσε για «χαμένη γενιά» (περιλαμβάνοντας
σε αυτήν τρεις από τους κορυφαίους αμερικανούς συγγραφείς, τον
Χεμινγκγουέι, τον Φ. Σκοτ Φιτζέραλντ και τον Ντος Πάσος), εννοούσε τη γενιά που ενηλικιώθηκε στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Η γενιά όμως αυτή λογοτεχνικά διαμορφώθηκε στο Παρίσι.
Φεύγοντας από τις ΗΠΑ οι συγγραφείς δεν ανακάλυπταν μόνο την Ευρώπη
μέσω του Παρισιού, άφηναν πίσω τους τον συντηρητισμό και τον συναφή
πουριτανισμό της χώρας τους. Επιπλέον, γνώριζαν από πρώτο χέρι τα
σύγχρονα ρεύματα, την πειραματική τέχνη και τη ριζοσπαστική σκέψη.
Ο αγγλοσαξονικός μοντερνισμός ίσως να μην αποκτούσε τη
μεταγενέστερη σημασία του αν δεν είχε μεσολαβήσει η γαλλική πρωτοπορία.
Ας προσθέσω ότι αρκετοί συγγραφείς από τον αγγλόφωνο κόσμο είχαν
μεγαλύτερη πιθανότητα να εκδώσουν τα έργα τους στο Παρίσι από ό,τι στις
χώρες τους. Εδώ πρωτοεκδόθηκε άλλωστε ο «Οδυσσέας» του Τζόις. Εδώ επίσης εκδόθηκε για πρώτη φορά ο «Τροπικός του Καρκίνου» (από τον μικρό οίκο Obelisk Press) του Χένρι Μίλερ που δεν υπήρχε περίπτωση τότε να εκδοθεί στην Αμερική.
Το φαινόμενο επαναλήφθηκε και μεταπολεμικά με δύο εξίσου
χαρακτηριστικές περιπτώσεις κορυφαίων αγγλόφωνων μυθιστορημάτων: του
«Γυμνού γεύματος» του Γουίλιαμ Μπάροους και της «Λολίτας» του Ναμπόκοφ.
Το τελευταίο, που ο Ναμπόκοφ το ολοκλήρωσε το 1953, απορρίφθηκε
διαδοχικά από μια σειρά μεγάλους αμερικανούς εκδότες: τους Viking, Simon
and Schuster, New Directions, Farrar Srauss και Doubleday. Το εξέδωσε
τελικά στο Παρίσι το 1955 ο οίκος Olympia Press, ως ένα είδος συνέχειας
του προπολεμικού Obelisk Press, κι εξέδιδε πρωτοποριακά βιβλία και
ερωτογραφήματα (δηλαδή κείμενα ελαφρώς πορνογραφικά). Ο ίδιος οίκος
εξέδωσε και το «Γυμνό γεύμα».
Στη δεκαετία του 1950 ανακάλυψε το Παρίσι η γενιά των μπιτ. Ο Κόρσο, ο Μπάροους και ο Γκίνσμπεργκ βρέθηκαν εδώ (ο Φερλινγκέτι είχε προηγηθεί μερικά χρόνια νωρίτερα). Αλλά και ο Σολ Μπέλοου, που έφτασε εδώ με υποτροφία του ιδρύματος Guggenheim, ο Τζον Ασμπερι (που η ποίησή του έχει σαφείς αναφορές στον γαλλικό συμβολισμό), ο Ρίτσαρντ Ράιτ, ο Τζέιμς Μπόλντουιν - και αργότερα η Σούζαν Σόντακ.
Η μεταπολεμική όσμωση της αμερικανικής πρωτοπορίας με την ευρωπαϊκή
μέσω της Γαλλίας θα έφερνε στο προσκήνιο μια νέα γενιά αμερικανών
συγγραφέων που θα επέστρεφαν στη Νέα Υόρκη, την πιο ευρωπαϊκή πόλη των
ΗΠΑ, και θα φώτιζαν με καινούργια λάμψη τη λογοτεχνική και την εκδοτική
της ζωή ανανεώνοντας την παράδοση και ενσωματώνοντας στην αμερικανική
κουλτούρα πλήθος από τις κατακτήσεις της ευρωπαϊκής αντίστοιχης. Γι’
αυτά όμως στο επόμενο.
Το Βήμα
